حمل و نقل : تاریخچه ، سیر تحولات ، مشکلات پیش رو
مقدمه :
جابجايي ،حمل یا انتقال انسانها يا اموال و كالا از نقطه ای به نقطه ديگر در قلمرو ساختمان حرفه حمل و نقل قرار مي گيرد. اين مسئله يكي از مشغله هاي مهم انساني از ساده ترين تا پيشرفته ترين مراحل پیشرفت و توسعه بوده است. راه و و وسیله نقليه دو ركن اساسي حمل و نقل مي باشند .در گذشته انسان مسافات زيادي پيموده و يا از پا و يا سر انسان بعنوان وسيله حمل و نقل استفاده مي شد و در نتیجه نيازش به راه محدود بود اما از زماني كه به توليدات زياد پرداخت ، نياز به ايجاد راههاي بهتر و جاده هايي با مشخصات فني و مناسب احساس شد .و در پی آن امروزه استفاده از وسايل نقليه غول پيكر و سريع السير و راههايي در زمين و هوا و دريا با كيفيتهاي بسيار بالا امري غير قابل اجتناب گرديده است.
تاریخچه حمل نقل:
ملت های شرقی با توجه به قدمتشان داراي گنجينه هایي ارزشمند از تمدن بشري هستند . شهر و اقتصاد شهری نيز به عنوان يكي از اين آثار و در واقع مهد آثار مختلف تمدن در اين جوامع مطرح است. كشور ايران نيز بدين سابقه طولاني تمدن از اين آثار بي بهره نبوده است. ضرورت راه و راهسازي در ميان ايرانيان چه در دوران باستان و چه در دوره هاي بعدی مشهود بوده است. بر همين اساس بايد علل گرايش ايرانيان را به راه سازي و به تبع آن توسعه و افزايش مهارت آنها در اين بخش تا اندازه زيادي ناشي از شرايط و ويژگيهاي حاكم بر سرزمين ايران دانست.
سير تحول شهر سازي و شبكه حمل و نقل در ايران را مي توان به سه دوره عمده تقسيم نمود:
دوران باستان ، بعد از ظهور اسلام ، عصر جديد
۱ ـ دوران باستان:
شهرهاي دوران باستان به دلايل نظامي ،مذهبي و يا اهميت اقتصادي بنا مي شدند.با وجود اينكه قبل از ساسانيان مسئله شهر و شهر نشيني وجود داشته است ولي بيشتر شهرهاي دوران باستان در زمان ساسانيان به وجود آمده است . در اين دوره عناصر عمده ساخت شهر كهندژ ،شارستان و سواد (حومه)بوده است.
ميدان و بازار نيز از جمله فضاهاي اصلي شهر به شمار مي رفته اند.و ميدان كه اغلب در نزدكي كاخ هاي سلطنتي بود از مراكز مهم سیاسی محسوب مي شد.
ايران كشوري نيمه خشك است و بارندگي در آن بسيار اندك .آبادي ها و شهر ها در فلات ايران از يكديگر دورند.ايرانيان براي پيوند اين آباديهاي دور از هم تلاشهاي سازمان يافته بسياري را در حوزه راه سازي انجام دادند و بر همين اساس بود كه در دوره هخامنشي به دليل اهميت راه سازي سازماني مستقل در اين زمينه مسئوليت داشته و فعاليت مي كرده است .در دوران هخامنشي شهر ها اغلب بر اساس دستور پادشاهان شكل مي گرفت و كمتر از عوامل محيطي متأثر مي شد .شهر ها از دوره سلوكيان و پارت ها بتدريج در پيروي از قواعد نسبتاً معين استوار شد و سلوكيان اولاً بانيان شهرهاي جديد در ايران بودند .برخي از شهرها به شكل شطرنجي احداث مي شدند. طرح دايره اي شكل نيز ابتدا در دوره پارتيان و سپس در دوره ساسانيان مورد توجه قرار گرفت مسائل امنيتي بود.
نقش شبكه ارتباطي در دوران باستان:
هدف ساختمان راه ها مشکلات جنگي و دولتي بوده است .و تسلط حكومت مركزي و جريان اداري كارها را تسهيل مي كرد. ولي در عين حال سبب شد كه كار بازرگاني و حمل كالا ها نيز آسان شود. از جمله راههاي عمده قديم در ايران كه بدين منظور شكل گرفت راه شاهي و راه ابريشم مي باشد.در دوره ساسانيان وجود جاده ابريشم ايران باستان را بصورت پل ارتباطي چين و روم در آورده بود.در اين شهر ها اغلب جهت شبكه به سوي مركز تجاري و اداري بود و به نوعي حالت شفاهي را القا مي نمود . از طرفي در اثر رشد ارگانيك ،بخش شارزستان و سواد از شكل خاصي تبعيت نمي كرد.با وجود اين، شهر هايي كه مبناي تأسيس آنها حكومتي و نظامی بود از نظر شكل شبكه داراي وضعيت روشن تري بودند ازجمله پاسارگاد.
۲ ـ دوران بعد از ظهور اسلام:
در دوره پس از اسلام ويژگي هاي شهر سازي نسبي ايران با خصوصيات مذهبي و اسلامي در هم آمیخته شد و تكامل يافت ؛ تا جایی كه علاوه بر وجود ارتباطهاي منطقي و دقيق بين فضا ها و عناصر شهر هاي مطابق با شرايط اقليمي ـ جغرافيايي ،اقتصادي ،نظامي ـ دفاعي،سياسي،مذهبي و مفهوم منطقه شهري نيز در قالب روابط برابر و سالم بين شهر و روستا تحقق پيدا كرد. عناصر شهري در اين دوره، محله، بازار، مسجد، مدرسه، ميدان، ارگ، بارو و گذر بوده است.با اين حال كهندژ ،شارستان و ربض در همه اين شهرها مشترك بوده است. وجود مسجد به عنوان مهمترين ساختمان شهر اسلامي است كه محل برخورد انديشه هاي علمي و ديني و قضايي است.بطور كلي در دوران اسلامي و به خاطر وسعت نفوذ آن در مناطق مختلف و گسترش بازار مبادلات ،شهر نشيني رونق فراوان يافت.عمدتاً در اين دوران شهر ها در استخوان بندي اصلي تابع فرم خطي بودند. نحوه توزيع عناصر و فضاهاي عمومي بر پايه سهولت دسترسي ،مجاورت،مراكز اقتصادي اجتماعي و همجواري و تناسب فضاها و فعاليت ها مطرح بود.
نقش شبكه ارتباطي در شهر هاي زمان اسلام :
در دوره اسلامي نه تنها راهها در سطح كشور ايران بسيار گسترش يافت و ايرانيان در روند راهسازي به تجارب ارزنده اي دست يافتند،بلکه ايجاد بناهايي با ويژگيهاي گوناگون در شهر و روستاها و جاده هاي حاشيه كوير و معابر كوهستاني با نامهاي مختلف چون رباط و كاروانسرا رواج يافت.
در اين دوران هرگاه امنيت و نظم در محدوده فلات ايران بر قرار بوده اين منطقه به شكل يكي از محورهاي اصلي مواصلات جهاني شامل تجارت بین المللی و ترانزيت كالا در مي آمد و اين خود موجب رونق اقتصادي منطقه مي شد.غير از محورهاي اصلي شهر كه از دروازه ها شروع مي شد ،مابقي راه های گذری تابع مجموعه ای از شرايط زير بودند:
– مسائل اقليمي بخصوص در نواحي گرم
– مسائل امنيتي بخصوص در شهرهايي كه ضمن دارا بودن رونق اقتصادي ،در معرض حمله و هجوم اقوام بيگانه بودند.
لذا ميتوان گفت شبكه به شکلی نا منظم بود.
شهر سازي معاصر:
شهرسازی دوره جدید که به شهرهاي بزرگ و سپس به سراسر كشور رسيد ، چيزي جز انعكاس تکنولوژی و تحولات غرب نبود.سالها پس از انقلاب صنعتي در غرب كه دگرگوني هايي از شيوه هاي غربي شهر نشيني و برنامه ريزي شهر ي به عمل آمد .اين مسئله ابتدا در شكل ساختمانهاي شهري و معماري تك بنا ها و شپس بصورت تأثير بر روي اقدامات شهر سازي اوليه حكومت پهلوي ـ كه عبارت بود از تحميل الگوي مشبك خيابان كشي در بافت قدمي شهر ها ـ بتريج به شكل قوانين نوسازي و بهسازي در آمد.به دنبال رشد شديد جمعيت شهرها و نياز به فضاهايي تازه و وسيع براي شهروندان تازه وارد ،تصميم به احداث شهرها و شهرك هاي جديد گرفته شد.
تراكم بيش از حد محلات و عدم انسجام فرهنگي محلات،وجود خيابان هاي جديد الاحداث كه بعضاً از ميان محلات قديمي گذشته و آن را به چند قسمت تقسيم نموده است و عدم رعايت موازيني كه بايد در ساخت و ساز ساختمانها رعايت شود، همه از مصاديق و مشکلات بارز شهر سازي دوران معاصر هستند.
نقش شبكه ارتباطي و مشکلات پیش رو در شهر سازي معاصر:
آنچه كه موجب از هم پاشيدگي بافت قديمي شهرها شد ،ورود اتومبيل و به ناچار خيابان كشي هايي براي ايجاد شبكه هاي ارتباطي به منظور تسهيل در رفت و آمد آن بود. اگر چه ورود اتومبيل به بافت هاي قديمي امري الزامي مي نمود، اما فرصتي براي انطباق با شرايط جديد ، به بافتهاي قدمي داده نشد.خيابان كشي هاي سريع، نا هماهنگ و بدون مطالعه و همچنين ورود غافلگير كننده اتومبيل ،ارتباط فضايي و پيوسته اين بافت ها را كه طي سالها ي متمادي و بر اساس ارتباطات اجتماعي و اقتصادي شهروندان شكل گرفته بود،از هم پاشيده و باعث شد تا بافتهاي قديمي خصوصيات و كاركردهاي قديمي خود را از دست بدهد.نتیجه اين حالت بروز دوگانگي در سيستم شبكه معابر بود.شبكه معابر بخش هاي قديمي كه با مقياس انساني مطرح شده بود، با شبكه جديد همخواني نداشت .از اين گروه شهر ها ، شيراز ، همدان و يزد … است.
پس از تخريب ناشيانه بافتهاي قديمي و از بين برئن ساختمانهاي با ارزش فرهنگي ،معماري و تاريخي و همچنين تضعيف فرهنگ و قوانين ضمنی حاكم بر روابط شهر نشينان تصميم به تهيه طرح هاي جامع و تفصيلي براي شهرهاي بزرگ و طرح هاي هادي براي شهرهاي كوچكتر گرفته شد.
از جمله قوانين خاص در زمينه شهر سازي ، احداث و توسعه معابر و خيابانها است كه در آبان ماه ۱۳۱۲ به تصويب رسيد و در تير ماه ۱۳۲۰ تحت عنوان «قانون توسعه معابر» مورد اصلاح قرار گرفت.
از سال ۱۳۴۵ اقدامات عمومي در جهت تحقق بخشيدن به مسائل شهر سازي در ايران انجام گرديد تهيه طرح هاي جامع و توسعه شهري ،تأسيس شورای عالی شهر سازي،تعيين حريم يا محدوده نظارت بر فعاليتها و عمليات شهرسازي در شهرها ،صدور پروانه ساختماني و نظارت بر هر گونه عمليات شهر سازي و ساختماني در محدوده خدماتی و حريم شهرها و غيره تدوين شد.طرحهاي تفضيلي به حدود سالهاي ۴۷ – ۱۳۴۶ باز مي گردد.
طرح هاي كليشه اي و همانند و همشكل ،موسوم به طرح هاي جامع شهري كه در سراسر ايران به اجرا در آمد ،عاري از نقض و اشتباه نبودند. بعلاوه خود اين طرح ها چون در قالب سلسله مراتب برنامه ريزي در كشور تهيه و اجرا نمي شدند ، نتوانستند موفقيت چنداني را بدست بياورند.
جنبه های حمل و نقل:
رشته حمل و نقل دارای جنبه های گوناگونی است : در یک طبقه بندی کلی می توان آن را به سه بخش زیر ساخت ، وسایل نقلیه و بهره برداری تقسیم نمود. زیر ساخت شامل شبکه های حمل و نقل « جاده ها ، خطوط راه آهن ، راه های هوایی ، راه های آبی ، خطوط لوله حمل مواد ، غیره ) مورد استفاده و همچنین گره ها یا پایانه ها ( مانند فرودگاه ها ، ایستگاه های راه آهن ، ایستگاه اتوبوس ، بنادر . وسایل نقلیه عموماً در شبکه ها حرکت می کنند، مانند اتومبیل ها ، قطارها و هواپیماها .
بهره برداری ، شامل فعالیتهایی است که کنترل سیستم را انجام می دهند. مانند : چراغ های راهنمایی و شیب سنج ها ، سوئیچ های راه آهن ، کنترل ترافیک هوایی ، غیره و همچنین سیاستهایی مثل چگونگی اداره امور مالی حمل و نقل (مانند استفاده از عوارض جاده ای یا مالیات سوخت در حمل و نقل بزرگراهی)
در حالت کلی ، طراحی شبکه در حوزه « مهندسی عمران ) و برنامه ریزی شهری ، طراحی وسایل نقلیه ، در حوزه مهندسی مکانیک و زیر شاخه های تخصصی آن مانند مهندسی دریایی و مهندسی هوا-فضا و بهره برداری ها نیز معمولاً تخصصی شده اند. هرچند که ممکن است متعلق به پژوهش بهره بردای یا مهندسی سیستم ها باشد.
مد های حمل و نقل:
مد ها، ترکیبی از شبکه ها،وسایل نقلیه و بهره برداری هستند و شامل پیاده رفتن ، سیستم اتومبیل/بزرگراه ، ریلی ، حمل و نقل دریایی ( کشتی ها ، راههای آبی و کنترل ترافیک هوایی ).
حمل و نقل و ارتباطات :
حمل و نقل و ارتباطات جایگزین و مکمل یکدیگرند. با اینکه ممکن است ارتباطات کاملاً پیشرفته بتواند جایگزین حمل و نقل شود و شخص به جای دیدن از نزدیک کسی به او تلگراف ، تلفن ، فکس یا نامه الکترونیک بزند ، ثابت شده است که این مدهای ارتباطی در واقع در کل اثرات متقابل بیشتری را ایجاد می کنند. پیشرفت در حمل و نقل بدون ارتباطات غیر ممکن است. ارتباطات برای سیستمهای حمل و نقلی پیشرفته حیاتی و ضروری اند. از خطوط راه آهن دارای یک خط که می خواهند در هر دو جهت از آنها قطار عبور کند تا کنترل خطوط هوایی که همواره باید از محل هواپیما در آسمان اطلاع داشته باشد. بنابراین ، مشاهده شده که افزایش و پیشرفت یکی ، منجر به توسعه بیشتر دیگری می گردد.
حمل و نقل ، فعالیت ها و کاربری زمین
یک رابطه و ارتباط مشهور بین تراکم توسعه و انواع حمل و نقل وجود دارد. تراکم عبارت است از نسبت مساحت فضای طبقه ( ساخته شده) به مساحت زمین. طبق قانون شست ، تراکمهای یک و نیم یا کمتر برای اتومبیل ها مناسب هستندو تراکم های شش و بیشتر برای قطار. محدوده تراکم های بین حدود دو تا چهار از قواعد قراردادهای حمل و نقل خصوصی یا همگانی خیلی تبعیت نمی کنند . بسیاری از شهرها دارای این میزان تراکم بوده و از مشکلات ترافیکی رنج می برند. ترانزیت سریع شخصی ممکن است این خلاء را پر کند.
کاربری زمین از فعالیت ها پشتیبانی می کند. این فعالیت ها از لحاظ فضایی از هم فاصله دارند. مردم احتیاج دارند از نقطه ای با نقطه ای دیگر بروند.( به عنوان مثال از خانه به محل کار یا خرید و بازگشت به خانه).
حمل و نقل یک تقاضای منتجاست که وجودش برای فعالیت هایی که در انتهای سفرها انجام می شود لازم است. استفاده مطلوب از کاربری زمین فاصله بین فعالیت های عادی و روزمره را کم کرده و کاهش می دهد.(مانند خانه و خرید آذوقه) ، و مکان های توسعه یافته ی دارای تراکم بیشتر را نزدیک خطوط حمل و نقل و مراکز فعالیت قرار می دهد. کاربری زمین نا مناسب باعث ترمکز فعالیت ها (مانند مشاغل) در محل به دور از سایر مقصدها (مانند خانه و مراکز خرید) می شود.
راههایی برای صرفه جویی در تراکم وجود دارد. بسیاری از زمین ها می توانند کاربری های بهتری از کاربری حمل و نقلی داشته باشند. تسهیلات حمل و نقلی به زمین نیاز دارند و در شهرها سطوح آسفالت و سنگفرش شده ( شامل خیابانها و پارکینگ ها) به راحتی تا بیش از بیست درصد کل کاربری زمین ها را در بر می گیرند. یک سیستم حمل و نقل کارا می تواند از هدر رفتن زمین جلوگیری نماید.
حمل و نقل ؛ انرژی و محیط زیست :
حمل و نثل یکی از بخشهای عمده و اصلی مصرف کننده انرژی است. بیشتر وسایل حمل و نقل از سوخت هایی هیدروکربنی استفاده می کنند. اگر این سوخت ها ناقص بسوزند ، تولید آلودگی می کنند. با وجود اینکه وسایل نقلیه در ایالات متحده نسبت به گذشته به علت مقررات زیست محیطی آلودگی کمتری ایجاد می کنند ، اما در عمل این امر به دلیل افزایش تعداد وسایل نقلیه و میزات استفاده ای که از هر یک از آنها می شود ، بی اثر شده است. سوختهای کم آلوده کننده می توانند آلودگی را کاهش دهند. در حال حاضر معمولترین سوخت کم آلوده کننده گاز مایع است. هیدروژن نیز یک سوخت ؛ حتی از گاز هم کمتر هوا را آلوده می کند.